در ماه مه امسال بنیاد یونسکو با برگزاری جشنواره‌ی تنوع فرهنگ‌ها در پاریس، برنامه‌های گوناگونی برای معرفی میراث فرهنگی ملت‌های گوناگون عرضه کرد. در چارچوب این جشنواره حسن مکارمی هنرمند ایرانی کارهای خود را به نمایش گذاشت.
حسن مکارمی با مجموعه‌ای از کارهای خط نقاشی در نمایشگاه یونسکو شرکت کرد
حسن مکارمی با مجموعه‌ای از کارهای خط نقاشی در نمایشگاه یونسکو شرکت کرد
کارکرد اصلی خط انتقال پیام است. خط باید به گونه‌ای باشد که پیام درست و سریع و کامل منتقل شود. اما خوش‌نویسی، با خود خط، شکل و شمایل ظاهری آن کار دارد و نه با کارکرد بیانی آن. حسن مکارمی هنرمند ایرانی خوش‌نویسی را چنین تعریف می‌کند: «خوش‌نویسی همان استیلیزه کردن (ساده سازی) خط است. خط به نوعی پدیده‌های جهان خارجی را برای انسان سمبولیزه (نمادین) می‌کند. خط‌ها به چهار خانواده‌ی گوناگون برمی‌گردند و برخوردهای متفاوتی با نمود‌های طبیعی دارند.»
منحنی‌های نستعلیق از شرایط زیستی مردم ایران ریشه گرفته است
منحنی‌های نستعلیق از شرایط زیستی مردم ایران ریشه گرفته است
وی در این باره به نمونه‌ای اشاره می‌کند و می‌گوید: «خط چینی به طور مستقیم عناصر و پدیده‌های طبیعی را از هنر ماقبل تاریخ (یا هنر دورۀ غارنشینی) نمادینه می‌کند و تا حد بیشتری به خاستگاه طبیعی خود وفادار می‌ماند. در برابر خط کوفی سمبول‌آفرینی یا نمادسازی را به نهایت می‌رساند تا آنجا که به رشته‌ای از تیره خطهای افقی و عمومی می‌رسد. هر جامعه‌ای خط را مطابق شرایط زیستی و محیطی خود تکامل می‌دهد. برای نمونه در محیط و طبیعت کویری ایران که بر چشم‌اندازها و بناهای آن اشکال منحنی تسلط دارد، نرمش و انعطاف خط به کمال رسیده و از آن خط موزون و متعادل نستعلیق بیرون آمده است.»
تجلی هماهنگی در خوش‌نویسی
خط طبعا به زبان وابسته است، اما خوش‌نویسی از مرزهای فرهنگ بومی فراتر می‌رود و ابعاد عام زیباشناختی پیدا می‌کند. آقای مکارمی در توضیح علت جذابیت خوش‌نویسی برای همگان چنین می‌گوید: «هارمونی و ایجاد هماهنگی و تناسب جانمایه‌ی هنر است. دست خوش‌نویس نیز با تعادل و تناسب پیش می‌رود و چشم هر بیننده‌ای را از هر فرهنگی که باشد، نوازش می‌دهد. باید به خاطر داشت که این حس تعادل و هماهنگی که از فرهنگ یک ملت می‌جوشد در تمام حوزه‌های هنری و آفریده‌های فرهنگی مانند معماری و نقاشی نیز جریان دارد... دست خوش‌نویس به هر عرصه‌ای از هنر که وارد شود، در همه جا همان هارمونی و هماهنگی و همان نگاه خاص به زیبایی و لطف طبیعت را به همراه می‌آورد.»
هارمونی برای هر چشمی لذت بخش است
هارمونی برای هر چشمی لذت بخش است
او می‌افزاید: «خط در روزگار باستان از عناصر طبیعی برجوشیده و در طول هزاران سال به نشانه‌های نمادین بدل شده، کار من به عنوان خوش‌نویس آن است که ریشه‌های بدوی خط را بازیابم و به خاستگاه و زمینه‌های نقش و نگارهای آغازین (به اصطلاح هنر دوران غارنشینی) برسم. به عبارت دیگر مسیری معکوس را طی می‌کنم تا نشان دهم خطهای استیلیزه و نمادین اصلی مشترک دارند و همه آنها به طبیعت یگانه بشر می‌رسند، چرا که به گفته سعدی: بنی آدم اعضای یکدیگرند / که در آفرینش زیک گوهرند.»
حسن مکارمی درباره جلوه‌های هارمونی (هماهنگی و تعادل) در خوش‌نویسی ایرانی چنین توضیح می‌دهد: «یک سیاه مشق خوب نستعلیق حروف ی و ن را با چنان لطافت و مهارتی کنار هم می‌چیند یا در برخورد با هم قرار می‌دهد که سرشار از تناسب و تعادل است و زیبایی‌های طبیعت را به ذهن القا می‌کند. این ظرافت طبع برای همه انسان‌ها با هر فرهنگ و پیشینه‌ای آشنا و دلپذیر است. بنابرین پیام خط اهمیت خود را از دست می‌دهد و زیبایی ظاهری آن هر اهل ذوقی را به وجد می‌آورد.»
امکانات سبک خط - نقاشی
حسن مکارمی
حسن مکارمی در کنار چند خط نقاشی
در سده اخیر بسیاری از نقاشان ایران خط و خوش‌نویسی را به عنوان عنصر هنری ناب به کار گرفته، ارزش‌های بصری آن را یکسره با نگارگری پیوند دادند. به ویژه در دهۀ ۱۳۴۰ هجری سبک معروف به "مکتب سقاخانه" در ایران شکل گرفت، با هنرمندانی مانند فرامرز پیل‌آرام، رضا مافی، حسین زنده‌رودی و محمد احصایی، که در کارهای خود از تمام ظرفیت‌های تخیلی و تجسمی خط بهره بردند.
حسن مکارمی هنرمند ایرانی مقیم پاریس درباره مرحلۀ کنونی خوش‌نویسی عقیده دارد: «متأسفانه رشد خط نستعلیق در دوران اخیر بیشتر به سوی تکنیک بوده است. فوت و فن خوش‌نویسی، به معنای تقلید یا تکرار مهارت‌های استادان گذشته به کمال رسیده، اما کار تازه اندک است و از نوآوری زیاد خبری نیست. علت آن است که آموزش هنری پایه‌ای و زیربنایی صورت نمی‌گیرد. افرادی که به خوش‌نویسی می‌پردازند، از خاستگاه‌های طبیعی و ریشه‌های ابتدایی خط بی خبر هستند، و لذا نمی‌توانند در بستر سنت گذشته دست به نوآوری بزنند. برای نمونه اگر شما به شاهنامۀ شاه تهماسبی نگاه کنید، هر برگ این اثر طرح و نقش و مینیاتور و رنگ و نور را به کمال رسانده است. اما ما نتوانسته‌ایم در کارهای خود به آن اوج و کمال زیبایی برسیم.»
هارمونی، تناسب و اعتدال برای تمام چشم ها لذت بخش است
هارمونی، تناسب و اعتدال برای تمام چشم ها لذت بخش است
به نظر این هنرمند شاخه‌ی خط - نقاشی هنوز ظرفیت‌ها و امکانات بسیاری دارد که به آن توجه نشده است: «تنها به امکانات بی‌کران رسم کامپیوتری توجه کنید. خط نستعلیق بی نهایت به طبیعت نزدیک است و به همین خاطر ظرفیت‌های هنری فراوانی دارد که نه تنها در نگارگری، بلکه می‌تواند به رشد و گسترش رشته‌هایی مانند طراحی و معماری نیز کمک کند. اما برای بهره‌گیری درست از این امکانات، تعلیم و آموزش خوش‌نویسی باید با شناخت عمیق از پیشینه‌های فرهنگی همراه شود.»
نویسنده: علی امینی
تحریریه: شهرام احدی
مطالب صوتی و تصویری مرتبط
بشنوید: خوش‌نویسی از نگاه حسن مکارمی
